۱۳۹۶ آذر ۲۸, سه‌شنبه

دربارۀ فیلم «وحشی»

Wild (2016)

آن که بیرون از منطق زندگی روزمره باشد، دیوانه خوانده خواهد‌شد. فیلم «وحشی» روایتگر این دیوانگان و آن دیوانگی است (دیوانه خود به معنای «دیو»مانند است؛ آن‌چه «انسان» نیست). آنیا، دختری که مفرّ زندگی روزمره را عشق به یک گرگ می‌یابد، انتخاب می‌کند که از دایرۀ اکثریت خارج شده و اقلیت شود؛ اکثریت و اقلیتی که نه به شمار، که به داشتن دست بالا در روابط اجتماعی معنا می‌یابد.
سیستم سرمایه‌داری، در عام‌ترین معنای خودش که روابط میان انسان‌ها هم ذیل آن تعریف می‌شود، به «اکثریت»ی شکل می‌دهد که شاید از لحاظ شمار کمینه باشند، اما در پی‌اش «اقلیت»هایی ساخته می‌شوند که در حاشیه قرار می‌گیرند، تا به سود اکثریت مصرف شوند. آنیا در خود تمام این اقلیت‌ها و این عناصر حاشیه را دارد: او شیفتۀ یک گرگ می‌شود، با کارگران کارخانۀ تولید لباس برای گرفتن گرگ همدست می‌شود، برای پدربزرگش که در کماست می‌گرید، با نظافت‌چی‌های اداره‌اش لاس می‌زند، و در آخر بی‌خانمان می‌شود.
آنیا تمام این عناصر حاشیه است، چرا که تن به منطق سرمایه نمی‌دهد. او با عشق به گرگ، به طبیعتی عشق می‌ورزد که سرمایه‌داری آن را به عنوان یک کالای قابل مصرف غصب کرده‌است. او خود را از گرگ جدا نمی‌داند و رفتارهایش را تکرار می‌کند تا خود نیز گرگ شود. امروز طبیعتْ خودْ اقلیت است، آن چیزی است که مصرف می‌شود و رویکردهای حفاظتی از محیط زیست نیز در نهایت برای ماله کشیدن بر اثرات مخرب شیوۀ موجود تولید است، تا همان شیوۀ تولید ادامه یابد، غافل از آن‌که این اثرات مخرب عارضی نبوده و ذاتی این شیوۀ تولید اند.

«وحشی» به طبیعت عاشقانه می‌نگرد، و ما را در این عاشقانه نگریستن همراه می‌کند تا آنجا که به خود می‌آییم که چقدر بی‌خانمانی «طبیعی» است و از این طریق ما را در برابر زندگی روزمرۀ «غیرطبیعی»مان قرار می‌دهد.

۱۳۹۶ تیر ۳۰, جمعه

اندیشپاره‌هایی دربارۀ فضای اجتماع و تحول از طریق زندگی روزمره

فضای اجتماع، در معنای مجموعه‌ای از روابط میان افراد، نهادها و شهر، مهم‌ترین عامل در تعین فرم معماری است. دگرگونی در فرم معماری نیز بسته به این روابط است و بر آن تاثیر خواهد گذاشت. می‌توان گفت فضای معماری نمونه‌ای کوچک از فضای اجتماع است. عنوان «اغتشاش بصری» که عده‌ای از معماران به ناهماهنگی و ناموزونی معماری تهران اطلاق می‌کنند، نام درستی است، اما کامل نیست؛ از آن رو که نه تنها این اغتشاش در سطح دید رخ می‌دهد، بلکه حواس دیگر مادی و متعالی انسان که در ارتباط با معماری و شهر هستند نیز دچار اغتشاش است؛ همچنین رویکردهای یک‌سونگر این‌چنینی تاثیرات متقابل شهر به مثابۀ فضای اجتماعی و معماری را نادیده گرفته، و برای حل مشکل ناموزونی نماهای شهر، در محدودۀ طراحی یک بنا و آن‌هم نه از طریق تغییر فرم (در معنایی که لویی کان از فرم مستفاد می‌کند) که از طریق تغییر در تکنیک به دنبال راه‌حل می‌گردد. من اعتقاد دارم که یک بنا یا بناهای تکین نمی‌توانند مسئلۀ ناموزونی را حل کنند، اما معماری قابلیت ایجاد فضایی را دارد که امکان‌هایی را متولد کند که فرم شهر را از طریق دگرگونی در زندگی روزمره و چه بسا برانگیختن امکان کنش‌های اجتماعی تغییر دهد. اما پیش از آن برای درک ضرورت تغییر فرم شهر، باید از ضرورت تغییر فضای اجتماع از طریق زندگی روزمرۀ اجتماعی بگوییم (چرا که این دو روح و جسم یک چیزند). لوفور در مقالۀ «تولید فضا و بقای سرمایه‌داری» می‌گوید: «انقلابی که فضای جدیدی را تولید نکند، پتانسیل کاملش را واقعیت نبخشیده‌است؛ این انقلاب از آن حیث شکست خورده که نه خودِ زندگی، بلکه صرفاً روبناهای ایدئولوژیک، نهادها یا دستگاه‌های سیاسی را تغییر داده‌است. دگرگونی اجتماعی، برای آنکه به راستی ماهیت انقلابی داشته باشد، باید زندگی روزمره، و فضای زندگی را تغییر دهد. ‹زندگی را تغییر دهید!› ‹جامعه را تغییر دهید!› این احکام، بدون تولید فضایی مناسب هیچ معنایی ندارند. روابط اجتماعی جدید مستلزم فضایی جدید هستند و برعکس». و در «حق به شهر» وظیفۀ معمار را نه خلق روابط جدید، که صورت‌بندی وضعیت فعلی می‌داند: «... معمار معجزه‌گرتر از جامعه‌شناس نیست. هیچ‌یک نمی‌توانند روابط اجتماعی را خلق کنند، هر چند در شرایط مطلوب می‌توانند به صورت‌بندی (شکل دادن) روندها کمک کنند. تنها زندگی اجتماعی (پراکسیس) در ظرفیت عام خود، چنین نیروهایی را دارد یا فاقد آن نیروهاست».
تهران فضاهایی را کم دارد که در آن مردم بتوانند یکدیگر را نگاه کنند، صدای یکدیگر را بشنوند، در آنجا قرار بگذارند، بهانه‌ای به دست دهد تا با یکدیگر صحبت کنند و به طور کلی شکلی از ارتباط میان مردم و مکان را بیافریند. در تجربۀ سفر اخیرم به اصفهان با شهری مواجه شدم که این فضاها را دارا است؛ پل خواجو، مکانی است که در آن مردم از حضور یکدیگر در ارتباط با رودخانه لذت می‌برند و خود را در امتداد یک تاریخ می‌یابند. میدان نقش‌جهان نیز همین خصوصیات را دارد. درست است که با نیم‌نگاهی به دیالکتیک فضای لوفور شکل‌گیری این ارتباط میان فضای ذهنی انتزاعی و مکان سال‌ها و بلکه قرن‌ها زمان برده‌است، اما آن‌چه مقصود من از بازگویی این نمونه‌ها است، این است که در چنین مکان‌هایی در ساختار اجتماعی امروز علی‌رغم تمام دگرگونی‌ها در معادلات اجتماعی، همچنان امکان آن جمع‌شدنی که در طول روزمره است اما چیزی فراتر از امر روزمره در خود دارد، نیز وجود دارد.
خصوصیت چنین مکان‌هایی این است که توسط روابط معاملاتی و مالکیت فردی یا خصوصی تسخیر نشده‌باشد؛ اما از سویی، اهمیت سیاسی پایتخت، این تمایل به فضاهایی که در آن ریزعملکردها و فعالیت‌های مردم تعریف‌شده باشد را شکل داده، و از سوی دیگر، مرکزیت اقتصادی تهران، ارزش زمین را به قدری بالا برده که اختصاص مکانی به مردم بدون «توجیه اقتصادی» بیهود می‌نماید. البته که مکان‌هایی مانند پارک‌ها همچنان فضاهایی غیرمالکیتی و غیر معاملاتی اند، اما در مقایسه با مکان‌های شهری مانند میدان‌ها (پلازا)، فاقد آن کیفیت گره‌خوردگی با زندگی روزمره‌ای هستند که من در بخشی از این طرح به دنبال فهم آن هستم. ضمناً قابل توجه است که معدود فضاهایی از این دست که در شهر تهران وجود دارند نیز تاب‌آورده نمی‌شوند؛ مانند رواق فرهنگستان هنر که بسته شد، یا چهارراه ولیعصر که نرده‌کشی شد و فضای عبور پیاده به زیر زمین انتقال یافت.
از سوی دیگر، شهر نیاز به فضاهایی دارد که مردم به قصد خاصی در آن گردآیند؛ مانند Community Hall ها که عملکردهایی که به عموم مردم (یا به گروه خاصی از مردم) مربوط است را پشتیبانی می‌کنند. مردم در آنجا جشن و عزا می‌گیرند، جمع می‌شوند تا دربارۀ مسائل گفتگو کنند، یا فعالیت‌های غیردولتی یا خودجوش را سازمان‌دهند. در حال حاضر سراهای محله‌ای وجود دارند که قرار بوده‌است بستری برای این شکل از ایجاد فضای اجتماعی باشند، اما باید بررسی شود که چه عواملی در تغییر شکل سراهای محله به مکانی برای کلاس‌های آموزشی یا عملکردهای این‌چنینی تاثیرگذار بوده است.


v     معماری به گفتۀ میرمیران رد زمان است بر فضا. تغییرات عظیم در عرصۀ فرهنگ، جامعه و سیاست، تاثیر خود را بر فضای معماری و شهر گذاشته و آن‌ها را دگرگون می‌کنند. اما آیا معماری می‌تواند عکس این فرآیند را طی کرده و فضای اجتماعی بالقوه را به بالفعل بدل کند؟ البته که زمانی یک طرح متفاوت معماری (طرحی که نه خصوصی باشد و نه معاملاتی) می‌تواند از روی کاغذ به بنای ساخته‌شده تبدیل شود، که فضای اجتماعی «بالقوه»‌ای که موضوع سوال من است، تا درون ساختار قدرت پیش‌رفته باشد و اساساً چنین طرحی بتواند پذیرفته‌شود.

v     با دوگانه‌ای مواجه شده‌ام که هر دوی آن‌ها به نظر درست می‌آیند، اما خط نازکی که هنوز برای من روشن نیست، تعیین خواهد کرد که کدام‌یک به واقعیت نزدیک‌تر است. از سویی، اساساً فرآیند طراحی معماری، که هر لحظه‌اش را امکان‌های موجود فنی، فضایی و فرمی در سپهر اجتماعی تعیین می‌کند، معمار را از سربار کردن چیزی که نیاز یا خواست آن در جامعه موجود نیست بر طراحی بازمی‌دارد. به زبان دیگر، معماری تجسد روح وضعیت است و گریزی از هم‌شکل بودن با آن ندارد. از سوی دیگر، با این مساله مواجه می‌شویم که آیا این‌طور نیست که معمار خود بخشی از وضع موجود است؟ و آیا خواست او برای فرا رفتن از امکان‌های وضعیت موجود، نشانی از شکلی از آن امر ممکنی که زیر پوست جامعه جریان دارد نیست؟

۱۳۹۵ بهمن ۸, جمعه

خیال از تحقق می‌گریزد.

من خیال فضاهایی در سر می‌پرورانم، که در آن نور و درخت و آب، شاهد مردمی اند که در میان آن‌ها حقیقتاً تفرج می‌کنند. ساختمان‌ها و خیابان‌ها در کنار این فضاها حضور دارند و انسان‌ها به آن روح می‌بخشند. کسی در گوشه‌ای ویولون می‌نوازد و کسی دیگر در گوشه‌ای دیگر برای افرادی که گردش جمع‌شده‌اند، بلند شاهنامه می‌خواند. فضاهایی را به خواب دیده‌ام که با انسان و موسیقی و درخت عجین است و گویی عبادتگاهی است برای امری والاتر از هر چه در جهان موجود است. چهارطاقی‌ای را تصور می‌کنم که در کنار خیابان فضایی برای ایست و سکون و تامل ایجاد کرده‌است. زیر چهارطاقی حوضی هست که عشاق کنار آن می‌نشینند و خیال می‌بافند. آسمان از میان چهارطاقی پیدا است. آفتاب زیر چهارطاقی را روشن می‌کند. آنگاه که از زیر چهارطاقی به جهان بیرون می‌نگری، جهان دیگرگون می‌شود.

شاید اولین مسئله‌ای که به ذهن متبادر شود این باشد که این خیال، تحقق‌ناپذیر است. اما تحقق‌ناپذیریِ خیال به همان صورتی که در ذهن هست شاید یک امر ازلی-ابدی و فرازمانی نبوده‌باشد و این بسته‌گی ِزمانه است که راه به برون‌افکنیِ خیال نمی‌دهد. به زبانِ دیگر، تحقق این خیال یا خیال‌های دیگران، نیاز به شکستن و گسترش مرزهای موجود دارد. دوستی نوشته‌ی من را خواند و گفت این تصویر حتی اگر در واقعیت ساخته‌شود، تبدیل به کاریکاتورِ خودش خواهدشد؛ چیزی از این خیال همیشه ساخته‌نشده باقی می‌ماند. لویی کان آن‌گاه که از کشیدن اولین خط و تنزل یافتن خیال می‌گوید، فراموش می‌کند که زمانه‌هایی هم وجود داشته که خیال و واقعیت به هم نزدیک و حتی یگانه بوده‌است؛ جدایی و فاصله‌ی این دو از یکدیگر محصول سازوکارهای موجود نظام‌های فکریِ اجتماعی، سیاسی و جز این‌ها است. اموری که در نگاه نخست در اثر معماری دیده‌نمی‌شوند، اما اثر معماری آن‌جا که نمی‌تواند خود را تماماً به خیال نزدیک کند در محدودیت‌ها و پابندهایش، تمامی این سازوکارها را می‌نمایاند.
اما آیا اساساً در زمانه‌ی حاضر، این خیال می‌تواند تحقق یابد، بدون اینکه به خود خیانت کرده و دچار گونه‌ای تقلیل‌گرایی شود؟ شاید در پاسخ به این سوال بتوان این موضوع را مطرح کرد که نظام‌های ذکرشده، خود را در فرآیند تولید اثر نیز نشان می‌دهند. فرآیندها و روش‌های طراحی شناخته‌شده، ایدئولوژی حاکم بر این نظام‌ها را در بر دارند. به عنوان نمونه، آنچه به نام شناخت مخاطب در برنامه‌ریزی معماری می‌شناسیم، تقلیل‌گرا بوده و بسیاری از وجوه انسان را از محاسبات خود بیرون می‌گذارد. از تصویر مجرد یک فضای معماری تا عینیت ساخته‌شده‌ی آن، مرحله به مرحله چیزی کم می‌شود، تا آن‌گاه که اثری ساخته می‌شود که بیشتر از اینکه به تصویر آغازین وفادار باشد، نمود نظام‌های فکری موجود است. از این رو می‌پندارم که خیال یک فضای معماری، برای واقعی‌شدن باید ادبیات، فرآیندها و اهداف خاص خود را خلق‌کند.

چندی پیش درباره‌ی عودلاجان و خرابی‌های آن می‌اندیشیدم و برای باززنده‌سازی‌اش دنبال راهی می‌گشتم. پس از بازدیدها و عکاسی‌ها و فکر کردن به عودلاجان، مطلبی نوشتم و عودلاجان را به شهری فاجعه‌زده و تحت‌سلطه‌ی داعشیان تشبیه کردم، تهران را یک اردوگاهِ کش‌آمده و رویکردهای موجود برای احیای عودلاجان را توریستی خواندم. یکی از دوستان نوشته‌ام را خواند و گفت که این نوشته زبان معماری ندارد. بی دفاع از شیوه‌ی بیانم، فکر می‌کنم که آنچه «زبان معماری» می‌دانیم، دایره‌ای بسته و دست‌کم در زمان حاضر ناکارآمد است که باید بازاندیشی شده و حوزه‌ی تاثیر خود را با وام‌گرفتن واژگان و مفاهیم اساسی از حوزه‌های دیگر تفکر گسترش دهد. البته که این اتفاق در چارچوب‌های موجود، دشوار و شاید ناممکن می‌نماید؛ چرا که این اتفاق، طبیعتاً تغییرات بزرگ در نظام‌های فکری را توأمان می‌طلبد و ایجاد می‌کند. اما برای تحقق خیالی که در سر می‌پرورانم، ناگزیر است.

۱۳۹۵ مهر ۱۸, یکشنبه

عودلاجان؛ شهری فاجعه‌زده، در قلب تهران

عودلاجان شهرِ فاجعه‌زده است. تصویری پسا-آخرالزمانی از شهری که روزگاری مردمانی در آن می‌زیسته‌اند و رفت‌وآمد داشته‌اند. شهری که ردپای انسان در آن پنجره‌هایی است که اکنون با آجر بسته شده‌است. شاید اگر از خیابان ناصرخسرو یا امیرکبیر وارد بافت عودلاجان نشده‌باشیم و مختصات مکان را نشناسیم، با تصویر یک شهر تحت سلطه‌ی داعشیان روبرو ‌شویم، با بناهایی بی‌کیفیت و انبارگونه، ساختمان‌هایی تخریب‌شده، محله‌هایی خالی از سکنه و انسان‌هایی که در صدد فرار از منطقه اند. ندانسته اینکه اینجا نه رقه است و نه حلب، که مرکز کهن و تاریخی تهران است، با صد‌ها سال داستان برای تعریف‌کردن.
عکس از سهیل آقازاده
تهران یک اردوگاهِ کش‌آمده است. اردوگاه، سرپناهی موقت در شرایط اضطرار است و بسیاری از نیازهای متعالی انسان را پاسخگو نیست: نیاز به آزادی، نیاز به رشد، نیاز به عاشقی، نیاز به سکوت، نیاز به روشنایی، نیاز به خلاقیت، و تمام نیازهای متعالی که انسان را انسان می‌سازد. خرابی‌های منطقه‌ی عودلاجان آشکارترین نمود این اردوگاه‌گونه‌گی ِ تهران است، و روی دیگرِ بناهای اشرافی شمال شهر، و همین اردوگاه‌گونه‌گی است که انسان‌ها را از ماندن و جنگیدن برای زندگی و زنده ماندن دلسرد می‌کند.
بخش تاریخی شهر، مانند پدر شهر است. شهر نه تنها هویت خود را از آنجا می‌گیرد، بلکه پوست و گوشت و کالبد شهر نیز بسته به منطقه‌ی تاریخی شهر است. بازسازی‌هایی که در حال حاضر انجام‌شده، و مسابقه‌هایی که برای احیای این منطقه‌ی تاریخی اتفاق می‌افتد، بی‌توجه به این مساله اند که شهر معنای خود را از بافت تاریخی خود تغذیه می‌کند و رویکرد توریستی آنها به وضعِ ایده‌آلی که تعریف می‌کنند، وضع موجود را تعمیق می‌کند.
تهران آلزایمر گرفته است. «مردمی که در شهر بی‌حافظه زندگی می‌کنند، پای‌شان روی زمین نیست.»* محور لاله‌زار-توپخانه-ناصرخسرو-عودلاجان نوستالژی‌های بسیاری در خود دارد. لاله‌زار محور هنری تهران بوده‌است، با تئاتر‌ها و سینماهایی که امروزه دیگر اثری از آن‌ها نیست؛ توپخانه یک میدان شهری بوده که جز یک گره‌ی ترافیکی چیزی از آن نمانده‌است؛ ناصرخسرو به‌لطف دارالفنون یک خیابان فرهنگی-آموزشی بوده که اکنون آن هویت را از دست داده‌است؛ و عودلاجان، مجموعه‌ی محلاتی که بخشی از بازار را نیز در خود جای داده‌بود، و در حال حاضر، تکه‌ای فراموش‌شده از شهر که در تقلای زنده‌ماندن است.


__________________
* جمله‌ای از نوشته‌ی محمود دولت آبادی؛ نوشته‌ای برای 14 مهر، روز تهران؛ روزنامه‌ی اعتماد؛ 14 مهر 1395

۱۳۹۴ آبان ۲۵, دوشنبه

سنگواره‌گی

دیوارهای خانه‌ام فرومی‌ریزد
دست‌هایم کوتاه است
صدای الکن سنگی زیر آوار
و جهانی در سرما می‌سوزد
لبانت کجاست؟
که آتشی باید
برای فرونشاندن خاکستر مرگ

ابرهای سرخِ خون را باید شست

دست های‌مان کوتاه است
و چشم‌های سرخ مجسمه‌ها
خبر از پایان سنگواره‌گی می‌دهند
هر گیاه که به زمین می‌افتد
زمان را از نو تراش می‌دهد

گلویم را به برگ سبزی آراسته‌ام

تا صدایم جوانه‌ی ترد آفرینش باشد
دیوارهای خانه فرو می‌ریزد
جهان من اکنون دیوار ندارد
مزرعه‌ای آفت‌زده
تشنه‌ی آتش
و در دست من باران

۱۳۹۳ تیر ۳۰, دوشنبه

ابرهای خشک

چگونه لبان بسته‌ات می‌تواند پنجره‌های باز را به من بنماید؟
من سراپا زنجیرم
و هزار خورشید تنم را می‌سوزانند.
چگونه با دیواری بر دوش، صدایت را بر آسمان آوار می‌کنی؟
که رعدی در جهان نیست
تا آوازی به گوش رسد.
چگونه ابرهای خشک را در موهایت جا داده‌ای؟
که بادها هنوز بوی خون می‌وزند
و جز گلوله از چشمانت هیچ نمی‌بارد.

۱۳۹۳ تیر ۲۳, دوشنبه

ضد نور

تن‌ات مه‌آلوده و تار
   - تو را چگونه می‌توان دریافت؟ -
سایه‌ات بر دیوار سخت تابیده
هندسه‌ی اندام‌ات را نمی‌توان دانست
رودرروی همه‌ی شکست‌هایم ایستاده‌ای
روشنای ناآشنای دوردستی چهره‌ات را دزدیده
و تاریکی چشم‌ها را می‌بندد.
انگار بوده‌باشی و هیچ‌گاه ندانسته‌باشم کجا و چگونه
اما خواب‌گونه‌هایی می‌گوید که از بیداری‌ام پریده‌ای
و رد ناخن‌هایت بر دیوارها به هیچ‌کجا نمی‌رسانندم
تو را کجا می‌توان یافت که گویی پری‌وار از این هستی تلخ گریخته‌ای؟
تو را چگونه می‌توان ساخت که تن به آفرینش نمی‌دهی؟